Wanneer na een pH test blijkt dat de pH-waarde van de grond te laag is voor de planten die je wilt kweken, dan kun je twee dingen doen: Je kunt andere planten kweken, die door eeuwen van evolutie wel geschikt zijn voor de pH-waarde van de grond die je tot je beschikking hebt, of je kunt er voor kiezen om de pH-waarde van de grond te verhogen, waardoor je de planten kunt kweken die je graag wilt hebben. In dit artikel bespreken we op welke manier en met welke natuurlijke producten je de pH-waarde van de grond kunt verhogen.

Kalk is over het algemeen slecht oplosbaar in water. Daarom duurt het relatief lang voordat de kalk die aan de bodem toegevoegd wordt effect heeft. Zoals eerder gezegd bepaald de korrelgrootte van de kalk voor een groot deel voor hoe snel de kalk de pH-waarde van de bodem verhoogd. Toch werkt zelfs de fijnste kalk niet meteen. Het is daarom aan te raden om in de herfst, na de oogst, een pH test te doen en te bepalen of er kalk aan de bodem toegevoegd moet worden. Door het natte weer in de herfst en winter lost de kalk dan iets sneller op dan in de droge zomer en zal de pH-waarde tegen de tijd dat veel planten in de lente beginnen te groeien weer wat hoger zijn.

Wanneer de pH-waarde van de grond zo laag is dat het voor problemen zorgt, dan zou je kunnen overwegen om elke drie maanden een pH test te doen. Je kunt dan zien of de pH-waarde inderdaad hoger wordt door het toevoegen van zeer fijn gemalen kalk. Doordat kalk in poedervorm sneller werkt dan grovere kalk, zou je na drie maanden al een duidelijke verbetering in de pH-waarde moeten zien. Als dit niet het geval is, dan kun je overwegen om meer kalk in poedervorm toe te voegen. Ook wanneer blijkt dat de pH-waarde na een half jaar of een jaar niet hoger wordt, terwijl de gewenste pH-waarde nog niet is bereikt, dan kun je er voor kiezen om extra kalk toe te voegen.

Om de kalk sneller te laten oplossen, wordt kalk in de herfst meestal door de bovenste 20 tot 40 centimeter van de grond gemengd. De kalk staat dan in contact met de vochtige grond, waardoor het sneller oplost dan wanneer het bovenop de grond wordt gestrooid. Op deze manier werkt kalk het snelst, waardoor de kans groot is dat de pH-waarde van de bodem tegen het begin van de lente alweer een stuk hoger is.

Wanneer de pH-waarde van de grond niet te zuur is en de kalk bedoeld is om de pH-waarde stabiel te houden, dan kun je er voor kiezen om aan het begin van de lente grof gemalen kalkrijk materiaal met scherpe kantjes, zoals eierschalen of schelpenresten, bovenop de grond te strooien. In de lente en zomer zorgen deze scherpe stukjes ervoor dat slakken het minder fijn vinden in de tuin. In de herfst kun je de grove kalkdeeltjes dan eventueel alsnog door de grond mengen, waardoor de pH-waarde in de herfst en winter wat sneller zal stijgen.

Om te bepalen hoeveel kalk er aan de grond toegevoegd moet worden, dan heb je een aantal gegevens nodig. Allereerst heb je de uitslag van een pH test nodig. Op de pagina “Zelf Testen Wat De pH-Waarde Van De Grond Is” hebben we een hoop pH testen uitgeprobeerd. Zoals je daar kunt lezen zijn de pH-Fix teststrips van Macherey-Nagel mijn favoriet. Daarnaast moet je achterhalen wat de gewenste pH-waarde van de grond is. Voor de meeste planten ligt dit tussen de 5,0 en 7,0 pH. Verder heb je gegevens nodig over de structuur van de bodem en het oppervlakte waarvan je de pH-waarde wilt veranderen. Als laatste is het ook belangrijk om te weten hoe sterk de kalk is.

De hoeveelheid kalk die nodig is om de grond 1,0 pH te laten stijgen, hangt af van de samenstelling van de bodem. Wanneer er veel klei of organisch materiaal in de bodem zit, dan werkt dit als een buffer voor waterstofionen. Kleideeltjes en deeltjes organisch materiaal hebben meestal namelijk een negatief geladen buitenkant die positief geladen waterstofionen aantrekt. Silt deeltjes en zandkorrels hebben gewoonlijk een neutraal geladen buitenkant, waardoor zij geen waterstofionen vast houden.

* Let op! Deze waardes zijn grove schattingen op basis van de samenstelling van de grond voor een koel klimaat. Om een beter idee te krijgen hoeveel kalk er nodig is om de pH-waarde van de grond te laten stijgen, is het aan te raden om de buffer pH-waarde van de grond te (laten) bepalen.

Zoals je verderop kunt zien zijn er talloze producten die gebruikt kunnen worden om de pH-waarde van de grond te verhogen. Over het algemeen bevat een product die de pH-waarde van de grond verhoogd carbonaat (CO₃²⁻), calcium hydroxide (CaO), magnesium hydroxide (MgO), hydroxide (OH⁻) of Silicaat (SiO₃²⁻). Wanneer deze stoffen aan de grond worden toegevoegd reageren ze met het water en de koolstofdioxide die in de grond zit om bicarbonaat ionen te vormen (HCO₃⁻). Bicarbonaat reageer vervolgens weer met waterstofionen waardoor er weer watermoleculen en koolstofdioxide gas ontstaat.

Niet elke kalk werkt hetzelfde. Dit komt, omdat de hoeveelheid stoffen die zuren neutraliseren per product verschillen. Daarnaast zijn sommige stoffen beter in staat om zuren te neutraliseren dan andere. Om een idee te krijgen van hoe goed de stoffen in een kalkproduct werken, wordt de werking ervan vaak vergeleken met de werking van pure calciumcarbonaat. Als een kalk beter werkt dan calciumcarbonaat om opgeloste waterstofionen te neutraliseren, zoals pure calcium oxide, dan heeft het product een calciumcarbonaat equivalent van meer dan 100%. Dit zie je vooral bij stoffen die hevig bewerkt zijn in de fabriek, en niet zijn toegestaan in de biologische kweek. Zitten er veel neutrale stoffen in de kalk, die de pH-waarde niet verhogen, dan ligt het calciumcarbonaat equivalent onder de 100%. Dit zie je vaak bij onbewerkte natuurproducten, omdat deze natuurlijke “vervuilingen” bevatten. 

In Nederland en België wordt vaak gewerkt met de term neutraliserende waarde, afgekort NW, in plaats van het calciumcarbonaat equivalent. Het aantal NW punten dat een kalkproduct heeft staat gelijk aan het aantal milliliter zoutzuur, opgelost tot een concentratie van 0,356 mol, één gram van de kalk kan neutraliseren. Hierbij is elke NW punt gelijk aan 1 kilo calciumoxide. Een kilo zeewierkalk met een NW van 50% neutraliseert bijvoorbeeld even goed als 500 gram calciumoxide. Calciumoxide heeft op zijn beurt een calciumcarbonaat equivalent van 179%, waardoor dit dus ongeveer gelijk is aan 895 gram calciumcarbonaat. Aangezien de meeste internationale literatuur over het toedienen van kalk gebaseerd is op het calciumcarbonaat equivalent, gebruiken we in dit artikel vooral het calciumcarbonaat equivalent om verschillende producten met elkaar te vergelijken en om te bepalen hoeveel kalk de grond nodig heeft.

Bij het kiezen van een product om de pH-waarde van de grond te verhogen, is het belangrijk om naar de korrelgrootte te kijken. Hoe fijner de kalk gemalen is, hoe sneller het oplost en hoe sneller het de pH-waarde van de grond verlaagd. Je kunt dit vergelijken met het oplossen van kristalsuiker of poedersuiker. Beide producten hebben dezelfde chemische formule, maar poedersuiker is veel fijner gemalen. Hierdoor heeft poedersuiker een groter oppervlakte, waardoor het sneller reageert met water.

Wanneer de pH-waarde van de grond meer dan 1,0 pH onder de optimale pH-waarde ligt en planten symptomen vertonen die door de te lage pH-waarde worden veroorzaakt, dan wil je graag een kalkproduct gebruiken dat snel werkt. In dat geval is het aan te raden op zoek te gaan naar een kalkproduct die tot een fijn poeder is vermalen. Wanneer je een poedervormig kalkproduct gebruikt, dan zie je dat de pH-waarde ongeveer een week na het toedienen al begint te stijgen en dat die stijging zeer snel gaat. Bij kalkkorrels die groter dan 0,5 millimeter zijn duurt het vaak een maand of langer voordat er enig effect is en gaat de stijging in zeer langzaam. Hoe groter het verschil tussen de optimale pH-waarde van de grond en de gemeten pH-waarde is, hoe fijner de kalk gemalen moet zijn.

Als de pH-waarde van de grond niet extreem laag is, maar wel in de loop van de tijd steeds zuurder wordt waardoor het nodig is om in te grijpen, dan kun je beter kiezen voor een kalk met een grotere korrelgrootte. Kalk met een grotere korrelgrootte lost maar langzaam op, waardoor het de pH-waarde eerder stabiel houdt dan in een korte tijd snel verhoogd. Wanneer je kalkdeeltjes die groter dan 2 millimeter zijn aan een verzurende bodem toevoegt voordat de bodem werkelijk te zuur is geworden, dan blijft de pH-waarde meestal voor een jaar of drie stabiel. Wanneer de pH-waarde wel al te zuur is geworden, kan het zinvol zijn om een mix van kleinere en grotere kalkdeeltjes te gebruiken, zodat de pH-waarde ook op de lange termijn stabiel blijft.

De meeste producten die verkocht worden om de pH-waarde van de grond te verhogen worden gemaakt van gemijnde gesteente. Ondanks dat deze producten goed werken, en op dit moment toegestaan in de biologische landbouw, is het mijnen van gesteente niet erg milieuvriendelijk. Naast dat het behoorlijk wat brandstof kost om het gesteente los te krijgen en te vervoeren, is het ook desastreus voor het ecosysteem waar het gesteente vandaan wordt gehaald.

Een milieuvriendelijkere manier om de pH-waarde van de grond te verhogen is om kalkrijke afvalproducten te gebruiken. Voorbeelden hiervan zijn eierschalen en schelpenresten. Bij schelpenresten is het wel belangrijk dat de schelpen een afvalproduct van de visserij zijn, en geen schelpen die van de bodem van de zee worden gebaggerd. Het verwijderen van schelpen uit de zee zorgt er namelijk voor dat de verzuring van de zee versneld, waardoor schelpdieren moeite hebben om te overleven.

Wanneer je graag op een veganistische manier kweekt, dan zou houtas een goed alternatief zijn voor gemijnd gesteente. Zorg er wel voor dat de as alleen is ontstaan door het verbranden van onbewerkt hout. Niet alleen is het verbranden van bewerkt hout schadelijk voor het milieu. De kans bestaat ook dat er schadelijke resten in het as blijven zitten. Dit is natuurlijk geen goede zaak voor het bodemleven.

Hieronder hebben we een lijstje gemaakt van verschillende soorten kalk die je in de biologische tuin kunt gebruiken. Ondanks dat al deze producten zijn toegestaan volgens de regels van de biologische landbouw, zijn niet alle producten even milieuvriendelijk. Probeer voor aankoop daarom ook altijd even goed naar de verpakking te kijken om te achterhalen waar het specifieke product precies vandaan komt.

Kalksteen, basalt en dolomiet zijn steensoorten die een pH verhogende werking op de grond hebben. Meestal worden deze gesteentes uit de natuur gemijnd en daarna gemalen, zodat het makkelijker is om het door de grond te mengen. Het mijnen van gesteente is helaas over het algemeen niet goed voor de natuur. Niet alleen kost het veel brandstof om de gesteentes los te maken en uiteindelijk vermalen en verpakt in de winkel te krijgen, het verwoest ook hele ecosystemen.

Op dit moment is gemalen gesteente nog steeds het meest gebruikte product om de pH-waarde van de grond te verhogen, ondanks dat het slecht is voor het milieu en ook niet goedkoop. Gelukkig zijn er steeds meer alternatieven te vinden voor gemalen gesteente om de pH-waarde te verhogen. Vooral afvalproducten, zoals houtas of schelpenresten, zijn vaak een milieuvriendelijker alternatief voor het gebruik van gemijnd kalksteen, basalt of dolomiet.

Scheikundige formule: kalksteen: CaCO₃, basalt: CaMgO₆Si₂, dolomiet: MgCO₃·CaCO₃

Sterkte vergeleken met pure CaCO₃: 80-100% (100 gram pure CaCO₃ komt overeen met 100 tot 125 gram kalksteen, basalt of dolomiet)

Categorie: Gemijnd

Vegan: Ja

Verkooppunten: DCM groen-kalk (waarschijnlijk kalksteen, NW 50%) - Solabiol dolomiet kalk (dolomiet kalksteen, NW onbekend) - Moowy kalk (Engels kalksteen, NW 54%) - Organifer kalk (krijt en dolomiet, NW onbekend)

As dat ontstaat door hout te verbranden, bijvoorbeeld in de open haard, wordt al eeuwen gebruikt om de pH-waarde van de grond te verbeteren. Wanneer je zelf een open haard hebt, dan heb je waarschijnlijk regelmatig een portie as over. Ook is het waarschijnlijk dat er binnenkort meer houtas geproduceerd wordt, door biomassa centrales die hout verbranden om energie op te wekken. Daardoor is de kans groot dat het binnenkort niet alleen voor open haard eigenaren mogelijk wordt om as te gebruiken om de pH-waarde van de grond te verhogen.

Houtas bestaat voor een groot deel uit calciumoxide en magnesiumoxide. Hierdoor werkt het witte as dat ontstaat door hout te verbranden als kalk. Doordat houtas sneller oplost dan andere soorten kalk, kan houtas er voor zorgen dat de pH-waarde binnen een korte tijd naar beneden gaat. Houtas bevat ook verschillende microvoedingsstoffen, zoals calcium, fosfor, kalium en magnesium. Vanwege het fosfor gehalte van houtas is het belangrijk om de hoeveelheid fosfor bemesting aan te passen als je houtas gebruikt om de pH-waarde van de bodem te verlagen.

Uiteraard is het verbranden van hout niet erg goed voor het milieu, naar kan onder de juiste omstandigheden wel een betere manier zijn om warmte of elektriciteit op te wekken dan op andere manieren. Daarom past houtas dat ontstaat door het verbranden van onbewerkt afvalhout in de biologische tuin. Ook pas houtas bij een veganistische manier van kweken, omdat het geen dierlijke resten bevat. Pas wel op dat er geen geverfd of behandeld hout is gebruikt om het as te verkrijgen, want hier kunnen nog toxische resten in zitten. Zeker voor in de moestuin is dit onwenselijk.

Scheikundige formule: CaCO₃, CaO en/of MgO plus sporenelementen

Sterkte vergeleken met pure CaCO₃: 25-50% (100 gram pure CaCO₃ komt overeen met 200 tot 400 gram houtas)

Categorie: Afvalproduct

Vegan: Ja

Verkooppunten: van eigen haard

Bij het zuiveren van drinkwater wordt gebluste kalk, ofwel calcium hydroxide, gebruikt om calcium en magnesium uit het water te halen, zodat het minder hard wordt. Door de reactie met de gebluste kalk vormen de calcium- en magnesiumionen die eerst in het water opgelost waren zich tot onoplosbare stoffen die naar de bodem zinken. De bezinksels, die onder andere calciumcarbonaat en magnesiumcarbonaat bevatten, kunnen vervolgens worden gedroogd en worden gebruikt om de pH-waarde van de grond te verhogen.

Kalkslib van waterzuiveringsbedrijven is ideaal om op een milieuvriendelijke manier de pH-waarde van de grond te verhogen. Vrijwel iedereen draagt namelijk bij aan de kalkslib afvalproductie, want het is een product dat bij veel waterzuiveringsbedrijven gebruikt wordt. Daarnaast is het niet afkomstig van dieren, waardoor het ook voor veganisten een goede keuze is.

Scheikundige formule: onder andere CaCO₃ en MgCO₃

Sterkte vergeleken met pure CaCO₃: 50% (100 gram pure CaCO₃ komt overeen met 200 gram kalkslib)

Categorie: Afvalproduct

Vegan: Ja

Verkooppunten: ECOstyle Aqua-Kalk (kalkslib, NW 50%) - ECOstyle AZ-kalk (kalkslib, NW onbekend)

Het uitstrooien van fijn gemalen schelpen is waarschijnlijk de oudste manier om de pH-waarde van de bodem te verhogen. De Romeinen schreven al over hoe oesterschelpen gebruikt konden worden om de oogst te verbeteren, ondanks dat ze geen idee hadden waarom dit zo was. Inmiddels weten we dat schelpen voornamelijk uit calciumcarbonaat bestaan. Hierdoor kunnen fijn gemalen schelpen een grote hoeveelheid waterstof-ionen op nemen, waardoor de grond minder zuur wordt en de meeste planten beter zullen groeien.

De meeste schelpen die te koop zijn, zijn schelpen die uit de Waddenzee worden gehaald. Om dit te doen wordt er eerst zand van de zeebodem opgegraven. Vervolgens worden de schelpen er uit gezeefd en wordt het gezeefde zand weer terug de zee in gespoten. Ondanks dat er weinig onderzoek gedaan is naar het effect hiervan op het milieu, is het denkbaar dat het verstoren van de zeebodem een negatief effect heeft op het onderwaterleven. Daarnaast hebben schelpen niet alleen in de grond een ontzurende werking, maar ook op de zee. Het gebruik van schelpen die leeg uit de zee zijn gehaald is daarom voor het milieu niet de beste oplossing.

Wanneer je toch graag schelpen gebruikt om de pH-waarde van de grond te verhogen, kun je eventueel schelpen gebruiken die over zijn van de productie van voedsel. In veel landen wordt het vlees van mosselen en oesters al in de fabriek uit de schelpen gehaald. Doordat deze schelpen een rest product zijn, zijn ze daarom een goede manier om de pH van de grond te verhogen. Schelpen, en vooral “afval” schelpen, passen bij een biologische manier van kweken, maar helaas niet bij een veganistische manier van kweken.

Scheikundige formule: CaCO₃, plus sporenelementen

Sterkte vergeleken met pure CaCO₃: 90% (100 gram pure CaCO₃ komt overeen met 111 gram schelpen)

Categorie: Afvalproduct of gebaggerd van de zeebodem

Vegan: Nee

Verkooppunten: Oestergrit (afval oesterschelpen, NW onbekend) - schelpengrit (afval van schelpengrind, NW onbekend) - schelpengrit (afval mosselschelpen en oesterschelpen, NW onbekend)

Eierschalen bestaan voor een groot deel uit calciumcarbonaat. Daarnaast bevatten eieren sporenelementen, zoals zink en ijzer. Daarom zijn eierschalen niet alleen goed om de pH-waarde van de grond te verhogen, maar zorgen ze er ook voor dat voedingsstoffen die anders de prullenbak in gaan een goede bestemming krijgen.

Wanneer je zelf regelmatig eieren gebruikt, dan kun je deze het beste in een papieren zak bewaren. Het vocht dat op de eierschaal achterblijft droogt dan op voordat het gaat rotten. Als je eenmaal een zak vol schillen hebt verzameld, dan kun je deze het beste eerst verhitten in de oven, om ziekteverwekkers te doden. Hiervoor leg je de eierschalen op een bakplaat bekleed met bakpapier. Dit zit je 15 minuten op 200 graden Celsius in de oven. Als de eierschalen weer zijn afgekoeld, kun je ze in de tuin gebruiken zonder je zorgen te hoeven maken over salmonella of andere ziektes.

Scheikundige formule: CaCO₃ plus sporenelementen

Sterkte vergeleken met pure CaCO₃: 98% (100 gram pure CaCO₃ komt overeen met 102 gram eierschalen)

Categorie: Afvalproduct

Vegan: Nee

Verkooppunten: uit eigen keuken

Veel fabrikanten van kalk voor consumenten bieden “zeewierkalk” aan, wat ook wel maërl wordt genoemd. Zeewierkalk verhoogd de pH-waarde van de grond doordat het veel carbonaat bevat. Daarnaast bevat het calcium en magnesium, waardoor planten vaak beter groeien. Qua samenstelling is zeewierkalk daarom een goed product om de pH-waarde van de grond te verhogen.

Helaas is het verkrijgen van zeewierkalk wat minder rooskleurig. Bij een nadere inspectie van de verpakking van zeewierkalk blijkt het geen zeewier te bevatten, maar bestaat het uit kalkrijke, fossiele coccolieten algen. Helaas is het verzamelen van deze fossiele algen in veel gevallen niet onschuldig als het kweken en verzamelen van “vers” zeewier. De fossielen worden namelijk uit de bodem van de zee gebaggerd. Het baggeren zelf heeft een verstorend effect op het ecosysteem van de zeebodem. Daar komt ook nog eens bij dat de fossiele algen niet alleen in onze tuin, maar ook in het zeewater een ontzurende werking hebben. In zee zijn deze kalkrijke fossielen hard nodig om te voorkomen dat de zee verzuurt. Het verzuren van de zee heeft namelijk een negatief effect op de schelp van schelpdieren.

Ondanks dat zeewier vaak aangeprezen wordt als een milieuvriendelijke voedingsbron voor mensen en dieren, is het zeewierkalk in de meeste gevallen dus helaas niet zo goed. Op dit moment zijn er nog geen regels die zeewierkalk in de biologische kweek verbieden, daarom staat er op de verpakkingen van deze kalk meestal nog steeds iets in de trend van “geschikt voor de biologische tuin”. Helaas ontbreekt vaak de informatie over waar en hoe de kalkrijke fossielen verkregen zijn, waardoor het onmogelijk is om in te schatten hoeveel impact het verkrijgen van een specifieke verpakking zeewierkalk op de natuur heeft. Probeer daarom als het even kan een alternatieve producten te gebruiken om de pH-waarde van de grond te verhogen.

Scheikundige formule: CaCO₃ en MgCO₃

Sterkte vergeleken met pure CaCO₃: 50% (100 gram pure CaCO₃ komt overeen met 200 gram zeewierkalk)

Categorie: Gebaggerd van de zeebodem

Vegan: Nee

Verkooppunten: CulVita kalk (fossiele coccolieten, NW 45-50%) - Viano zeewierkalk (fossiele coccolieten, NW onbekend) - Naturen kalk (fossiele coccolieten, NW 50%)

Het zelf kweken van groenten, fruit, kruiden en bloemen gaat meestal gemakkelijk, maar soms zit er ook wel eens wat tegen. Mocht je een vraag hebben over het kweken van planten, dan zullen wij deze zo goed mogelijk proberen te beantwoorden. Je kunt je vragen onderaan deze pagina stellen, via het Disqus formulier. Om naar het Disqus formulier te gaan, klik je op de “Stel een vraag!”-knop hieronder.

• Abbott, L. K., & Robson, A. D. (1985). The effect of soil pH on the formation of VA mycorrhizas by two species of Glomus. Soil Research, 23(2), 253-261.
• Abd El-Azeem, S. A., Ahmad, M., Usman, A. R., Kim, K. R., Oh, S. E., Lee, S. S., & Ok, Y. S. (2013). Changes of biochemical properties and heavy metal bioavailability in soil treated with natural liming materials. Environmental earth sciences, 70(7), 3411-3420.
• Ab Manan, W. N. A., & Ab Aziz, N. A. (2018). Optimization of soil pH by using calcium carbonate (CaCO3) obtained from seashell waste. Gading Journal of Science and Technology (e-ISSN: 2637-0018), 1(01), 81-86.
• Allaway, W. H. (1957). pH, soil acidity and plant growth. Soil: the, 67-71.
• Álvarez, E., Fernández-Sanjurjo, M. J., Seco, N., & Núñez, A. (2012). Use of mussel shells as a soil amendment: effects on bulk and rhizosphere soil and pasture production. Pedosphere, 22(2), 152-164.
• Anderson, N. P., Hart, J. M., Sullivan, D. M., Horneck, D. A., Pirelli, G. J., & Christensen, N. W. (2013). Applying lime to raise soil pH for crop production (Western Oregon).
• Blake, L. (2005). Acid rain and soil acidification.
• Bolan, N. S., Curtin, D., & Adriano, D. C. (2005). Acidity.
• Brady, N. C., Weil, R. R., & Weil, R. R. (2008). The nature and properties of soils (Vol. 13, pp. 662-710). Upper Saddle River, NJ: Prentice hall.
• Che, M. D., Logan, T. J., Traina, S. J., & Bigham, J. M. (1988). Properties of water treatment lime sludges and their effectiveness as agricultural limestone substitutes. Journal (Water Pollution Control Federation), 674-680.
• Effiong, G. S., Ibia, T. O., Ogban, P. I., & Inyang, N. D. (2009). Evaluation of locally-sourced liming materials for acid soils in Akwa Ibom State, Southeastern Nigeria. American-Eurasian Journal of Agronomy, 2(3), 144-151.
• Fisher, P.R. & Argo, W.R. Managing the pH of container media. University of New Hampshire Cooperative Extension.
• Gillman, G. P., Burkett, D. C., & Coventry, R. J. (2001). A laboratory study of application of basalt dust to highly weathered soils: effect on soil cation chemistry. Soil Research, 39(4), 799-811.
• Green, N. E., Graham, S. O., & Schenck, N. C. (1976). The influence of pH on the germination of vesicular-arbuscular mycorrhizal spores. Mycologia, 68(4), 929-934.
• Holmes, J., & Kassel, P. (2006). Can ground eggshells be used as a liming source?.
• Holmes, J. D., & Rueber, D. (2010). Use of ground eggshells as a liming source. Iowa State University Research and Demonstration Farms Progress Reports, 2009(1).
• JOVIĆ, M., MANDIĆ, M., ŠLJIVIĆ-IVANOVIĆ, M., & SMIČIKLAS, I. (2019). Recent trends in application of shell waste from mariculture. Studia Marina 2019, 32(1), 47-62.
• Läuchli, A., & Grattan, S. R. (2012). Soil pH extremes. Plant stress physiology. Wallingford: CABI, 194-209.
• Lavelle, P., Chauvel, A., & Fragoso, C. (1995). Faunal activity in acid soils. In Plant-Soil Interactions at Low pH: Principles and Management (pp. 201-211). Springer, Dordrecht.
• Lee, C. H., Lee, D. K., Ali, M. A., & Kim, P. J. (2008). Effects of oyster shell on soil chemical and biological properties and cabbage productivity as a liming materials. Waste Management, 28(12), 2702-2708.
• Lowendorf, H. S., Baya, A. M., & Alexander, M. (1981). Survival of Rhizobium in acid soils. Applied and environmental microbiology, 42(6), 951-957.
• Kamprath, E. J., & Smyth, T. J. (2005). Liming.
• McCauley, A., Jones, C., & Jacobsen, J. (2009). Soil pH and organic matter. Nutrient management module, 8(2), 1-12.
• Paz-Ferreiro, J., Baez-Bernal, D., Insúa, J. C., & Pomar, M. G. (2012). Effects of mussel shell addition on the chemical and biological properties of a Cambisol. Chemosphere, 86(11), 1117-1121.
• Penn, C. J., & Camberato, J. J. (2019). A critical review on soil chemical processes that control how soil pH affects phosphorus availability to plants. Agriculture, 9(6), 120.
• Peters, J. B., Schulte, E. E., & Kelling, K. A. (1996). Choosing between liming materials. University of Wisconsin--Extension.
• Risse, L. M., & Gaskin, J. W. (2010). Best management practices for wood ash as agricultural soil amendment.
• Ritchey, E. L., Murdock, L. W., Ditsch, D. C., McGrath, J. M., & Sikora, F. J. (2016). Agricultural Lime Recommendations Based on Lime Quality [2016].
• Saunders, O. (2014). Guide to Using Wood Ash as an Agricultural Soil Amendment. University of New Hampshire, Spring.
• Seidavi, A., Zaker‐Esteghamati, H., & Scanes, C. G. (2019). Poultry byproducts. Byproducts from Agriculture and Fisheries: Adding Value for Food, Feed, Pharma, and Fuels, 123-146.
• Siqueira, J. O., Hubbell, D. H., & Mahmud, A. W. (1984). Effect of liming on spore germination, germ tube growth and root colonization by vesicular-arbuscular mycorrhizal fungi. Plant and Soil, 76(1), 115-124.
• Sullivan, T. S., Barth, V. P., & Lewis, R. W. (2017). Soil acidity impacts beneficial soil microorganisms.
• Tye, A., Fullen, M., & Hocking, T. (2001). Mode of action of calcified seaweed on grassland. Communications in soil science and plant analysis, 32(3-4), 311-329.
• Uchida, R., & Hue, N. V. (2000). Soil acidity and liming. Plant nutrient management in Hawaiian soils, approaches for tropical and subtropical agriculture. Edited by JA Silva, and R. Uchida. University of Hawaii, Honolulu, 101-111.
• van Leeuwen, J., White, D. J., Baker, R. J., & Jones, C. (2011). Reuse of water treatment residuals from lime softening, Part I: Applications for the reuse of lime sludge from water softening. Land Contamination & Reclamation.
• Zhang, H. (2013). Cause and Effects of Soil Acidity.