Om planten op tijd en de juiste hoeveelheid water te geven, kun je een tensiometer gebruiken. De installatie en het onderhoud van een tensiometer is eenvoudig, maar je moet wel even weten hoe het moet. Door een foute installatie of door gebrekkig onderhoudt kan het gebeuren dat de tensiometer niet naar behoren werkt. In dit artikel bespreken we welke tensiometer voor welke situatie gebruikt kan worden, hoe een tensiometer geïnstalleerd wordt, welk onderhoud een tensiometer nodig heeft en hoe veel voorkomende problemen kunnen worden opgelost. Ben je op zoek naar meer informatie over wat de waardes op de tensiometer betekenen, dan kun je het artikel “Tensiometers: Bepalen wanneer en hoeveel water een plant nodig heeft” lezen.

Een tensiometer bestaat uit een punt die gemaakt is van poreus keramiek, een buis die gevuld is met water en een meter vacuümmeter. De punt kan water doorlaten. Hierdoor kan het water dat in de buis zit de aarde in lopen en kan water uit de aarde de buis in lopen. Wanneer het water uit de buis loopt, dan ontstaat er een vacuüm. Wanneer een vacuüm ontstaat, dan ontstaat er een negatieve druk in de buis. Hoeveel druk er in de buis ontstaat, wordt weergegeven door de vacuümmeter.

Wanneer de grond droog is, dan stroomt er water uit de tensiometer in de grond rondom de poreuze punt. Hierdoor ontstaat een negatieve druk in de tensiometer. Hoe droger de grond is, hoe meer water er uit de tensiometer kan lopen. De grond werkt dan als een droge spons op het water. Wanneer de grond rondom de tensiometer verzadigd is, dan zal er geen water meer uit de tensiometer lopen.

Wanneer het regent of wanneer je de grond besproeid, dan wordt er weer water in de tensiometer gezogen. Dit is te vergelijken met het drinken uit een rietje. Wanneer we aan een rietje zuigen, ontstaat er een negatieve druk in het rietje. Hierdoor wordt het drinken in het rietje gezogen. Wanneer het water uit de tensiometer de droge grond in gestroomd is, dan is de druk binnen in de tensiometer ook negatief. Zodra er weer water rondom de punt van de tensiometer komt, dan wordt dit door deze negatieve druk naar binnen gezogen. Wanneer de tensiometer weer vol zit, dan is er geen negatieve druk meer en komt er geen water meer de tensiometer binnen.

Het aanbod tensiometers is vrij klein. Dit komt waarschijnlijk omdat de meeste hobby kwekers er niet mee bekend zijn. Ondanks dat het aanbod klein is, zijn de meeste tensiometers vrij goedkoop. Een analoge tensiometer van goede kwaliteit kost rond de 30 euro. Wanneer deze goed onderhouden wordt, kan deze vele jaren mee gaan. Op de lange termijn kun je een hoop kosten besparen doordat er minder planten verloren gaan door een tekort of juist een teveel aan water. Ook kan de tensiometer voorkomen dat er teveel en te vaak water wordt gegeven, wat water kan besparen.

Wanneer je een tensiometer wilt kopen, is het belangrijk om naar de lengte van de tensiometer te kijken. De punt van de tensiometer moet ongeveer op 1/3 van de wortelzone van de plant terecht komen. De wortels van de meeste groenteplanten zitten in de bovenste 40 centimeter van de grond. Dit betekent dat de punt op een diepte van ongeveer 13 centimeter moet zitten om een goed beeld te krijgen van de vochtigheid van de grond. De meeste verkopers van tensiometers vermelden alleen de totale lengte en niet de ideale diepte van de punt. Hierdoor moet je het stuk dat de tensiometer boven de grond uitsteekt erbij tellen. Voor de meeste tensiometers is dit 25 á 30 centimeter, ongeacht de lengte van de tensiometer. In het geval van de groenteplanten betekend dit dat je een tensiometer nodig hebt met een totale lengte van ongeveer 35 tot 70 centimeter. Kortom, om erachter te komen wat de beste tensiometer is voor een bepaalde plant, is het belangrijk informatie in te winnen over hoe het wortelstelsel groeit.

Tegenwoordig zijn er niet alleen analoge tensiometers, maar ook digitale tensiometers. De analoge meters zijn even goed en soms zelfs beter dan de digitale meters. Sommige digitale meters kunnen data opslaan en exporteren naar de computer. Wanneer je graag experimenten uitvoert, kan dit een leuke aanvulling zijn. Wanneer je simpelweg wilt weten wanneer en hoeveel water een plant nodig heeft, dan heeft het weinig meerwaarde om een duurdere digitale tensiometer te kopen. 

In Nederland en België vindt je eigenlijk alleen maar tensiometers van het merk Stelzner of het merk Blumat. De klassieke tensiometers van Stelzner komen in verschillende maten, namelijk in 20 cm, 30 cm en 60 cm. Dit zijn eenvoudige, analoge tensiometers. De Blumat tensiometers gebruiken een digitaal display. Deze tensiometers zijn maar in twee formaten te verkrijgen, in 25 cm en in 45 cm. 

Om een goed beeld te krijgen van de waterstatus van de planten in de tuin of in de plantenbak, is het belangrijk vooraf na te denken waar de tensiometer geplaatst moet worden. Hoe beter de tensiometer geplaatst is, hoe meer profijt je er van hebt.

De tensiometer meet de vochtigheid van de kleine hoeveelheid aarde rondom de poreuze punt. Om de waardes op de tensiometer te gebruiken om meerdere planten water te geven, moet de tensiometer op een plaats geïnstalleerd worden die representatief is voor deze planten. Wanneer je bijvoorbeeld een verhoogde moestuin hebt, die gevuld is met dezelfde aarde en beplant is met éénjarige groenteplanten, dan kun je de tensiometer in het midden van een kweekbed zetten, op de diepte waarop de meeste wortels groeien. Zou je om de randen van de moestuin een rij fruitbomen zette, dan zou je in de buurt van één van de bomen een extra tensiometer kunnen plaatsen. Zeker wanneer de fruitbomen groot zijn en dus een dieper wortelstelsel dan de groenteplanten hebben, wanneer de bomen opeen hoger of lager gelegen stuk tuin zijn geplant of wanneer de grond een andere samenstelling heeft dan in de moestuinbakken is het aan te raden een extra tensiometer te plaatsen.

Probeer de tensiometer dus op een plek te zetten met de meest gemiddelde grondsamenstelling en naast een plant die de gemiddelde plant in de tuin voor stelt. Wanneer je nog nooit met een tensiometer hebt gewerkt, klinkt dit wat vaag, maar na wat te hebben geëxperimenteerd met de tensiometer weet je waarschijnlijk wat we bedoelen. Ten opzichte van de individuele plant, plaats je de tensiometer in het gebied waar de wortels zitten die water opnemen. Het uiteinde van de wortels, waar de dunste, meest vertakte wortels zitten, nemen het meeste water op.

Qua diepte plaats je de tensiometer dan op ⅓ van de zone waarin de meeste wortels zitten. Stel dat de meeste wortel op een diepte van 10 tot 30 centimeter zitten, dan plaats je de punt van de tensiometer op een diepte van 16 à 17 centimeter. Horizontaal gezien plaats je de tensiometer ongeveer op ⅔ van de zone waarin de meeste wortels zitten, vanaf de stam gemeten. Stel dat de meeste wortels in een straal van 60 centimeter om de stam lopen, dan plaats je de tensiometer ongeveer op 40 centimeter van de stam af. 

Het is een kunst om planten in een plantenbak voldoende, maar ook weer niet te veel, water te geven. Dit heeft verschillende oorzaken. Allereerst bevatten de meeste plantenbaken geen of weinig drainage gaten. De bakken met drainage gaten worden vaak in een opvangbak gezet, waardoor de onderkant van de pot vaak alsnog in een laagje water staat. In de volle grond loopt een groot deel van het water dat op de grond valt vrijwel direct weg in dieper gelegen grond lagen. Doordat het water dat in de plantenbak terecht komt niet zo makkelijk wegloopt als in de volle grond kan het zijn dat de wortels van planten in een plantenbak langer nat blijven.

Wanneer de plantenbak buiten staat, kan het ook zijn dat het water in de plantenbak juist heel snel verdampt. Dit komt omdat de zon de temperatuur binnen in de plantenbak hoog kan laten oplopen. In de volle zon is het in de plantenbak vaak 10 tot 20 graden Celsius warmer dan de luchttemperatuur. Hierdoor verdampt het water in de aarde in de plantenbak veel sneller dan in de volle grond, waardoor de planten veel sneller verwelken.

Een tensiometer kan helpen om planten in een plantenbak van voldoende water te voorzien. Wanneer de plantenbak hoog genoeg is, en de wortels niet helemaal tot de bodem groeien, dan kun je de punt van de tensiometer op ⅓ van de actieve wortelzone plaatsen. Stel dat de meeste wortels op een diepte van 20 tot 50 centimeter zitten, dan plaats je deze dus op 30 centimeter. Verwacht je dat de wortels binnenkort de bodem gaan raken, dan kun je de tensiometer beter in het midden van de hoogte van de plantenbak zette. Stel dat de plantenbak 30 centimeter hoog is, dan plaats je de punt dus op een diepte van 15 centimeter.

Om te bepalen waar je de tensiometer plaats, kun je het beste de afstand tussen de rand van de pot en de stam van de plant meten. Plaats de tensiometer op ¼ van deze afstand, gemeten van de rand. Stel dat er 50 centimeter tussen de rand en de stam zit, dan plaats je de tensiometer dus op 12,5 centimeter van de grond.

Om ervoor te zorgen dat de tensiometer goed werkt, is het belangrijk om aandacht te besteden aan de installatie van de tensiometer. Tensiometers die met zorg zijn geïnstalleerd, geven over het algemeen nauwkeurigere metingen en gaan langer mee. Houdt er rekening mee dat de tensiometer ongeveer vierentwintig uur moet rusten voordat deze klaar is voor gebruik. Heb je de tensiometer nodig voor een project, dan is het belangrijk deze op tijd in huis te halen.

De punt van de tensiometer is meestal gemaakt van keramisch materiaal. Net als de grond bevat dit materiaal allemaal poriën, die een opslagplaats zijn voor lucht of water. De keramische punt van een nieuwe tensiometer is gevuld met lucht. Wanneer de buis van de tensiemeter meteen met water gevuld zou worden, dan zouden de poriën in de punt zich vullen met het water uit de buis. Hierdoor ontstaat een negatieve druk in de tensiometer, zonder dat deze in contact is geweest met de aarde. Wanneer de tensiometer daarna in de grond gestopt zou worden, dan lijkt de grond droger dan dat deze in werkelijkheid is.

Doordat de punt van de tensiometer zo poreus is, is hij ook gevoelig voor stoffen die de werking negatief kunnen beïnvloeden. Probeer de punt van de tensiometer daarom tijdens het installeren zo min mogelijk aan te raken. Het vet van de huid kan de poriën aan de buitenkant van de punt namelijk blokkeren, waardoor de tensiometer niet meer optimaal werkt.

Om te voorkomen dat het water in de tensiometer de poriën van de punt vullen, moet de punt zich eerst volzuigen met water water. Dit kan op twee manieren. Sommige fabrikanten van tensiometers raden aan om de punt vierentwintig uur in een bak met water te zetten. Andere fabrikanten raden aan om de buis van de tensiometer met water te vullen, zoals hieronder beschreven, maar deze nog niet af te sluiten. In beide gevallen is het belangrijk dat de tensiometer rechtop blijft staan tijdens het weken. Na vierentwintig uur wordt het water dat door de punt is opgenomen aangevuld en wordt de tensiometer gesloten. Waarschijnlijk maakt het niet veel uit welke methode wordt gebruikt, daarom kun je het best de methode zoals beschreven in de handleiding van de tensiometer gebruiken.

Wanneer de punt vierentwintig uur geweekt is in water kan de tensiometer gevuld worden met water. Hiervoor moet de tensiometer aan de bovenkant open gemaakt worden. Meestal doe je dit door de vacuümmeter of een dop van de tensiometer af te draaien. Sommige tensiometers hebben een ring tussen de buis en de meter of de dop. Het is belangrijk dat je onthoudt waar deze ring hoort en deze natuurlijk niet kwijt raakt.

Bij het vullen is het belangrijk dat er zo min mogelijk luchtbelletjes in de tensiometer komen. Kraanwater bevat veel lucht, vooral kraanwater uit moderne kranen. Deze pompen vaak extra lucht mee om water te besparen. Om zo veel mogelijk lucht eruit te krijgen, kun je het water het beste even koken voordat je de tensiometer gaat vullen. Na het koken moet het water eerst afkoelen voordat het in de tensiometer mag. 

Tijdens het vullen is het ook weer belangrijk dat er zo min mogelijk lucht in de tensiometer komt. Om zo min mogelijk lucht in de tensiometer te krijgen, is het belangrijk de tensiometer langzaam te vullen. Om de luchtbellen die toch in de tensiometer terecht zijn gekomen te verwijderen, kun je een speciale vacuüm handpomp gebruiken die bij de tensiometer hoort. Niet alle tensiometers komen met een bijpassende vacuümpomp. In dat geval kun je een buisje gebruiken de luchtbellen los te maken van de rand van de tensiometer.

Na het vullen van de tensiometer draai je de dop of de vacuüm meter er weer op. Het is belangrijk dat de plastic ringen, ook wel O-ringen genoemd, op de juiste plek zitten. De tensiometer moet zo dichtgedraaid worden dat er via de bovenkant geen lucht naar binnen kan, maar ook weer niet zo strak dat de buis breekt. 

Het is belangrijk dat de punt van de tensiometer vochtig blijft wanneer je de grond voorbereid op het plaatsen van de tensiometer. Dit betekent dat de punt, zolang de tensiometer nog niet geplaatst is, in een emmer met water moet staan. Op die manier kan de tensiometer niet leeg lopen voordat hij geplaatst wordt.

Een tensiometer is een kwetsbaar apparaat. Daarom is het niet verstandig om deze met brute kracht de grond in te duwen. In plaats daarvan is het beter om eerst een gat te maken. Sommige fabrikanten van tensiometers verkopen een speciale tool om dit gat te maken. Wanneer je deze tool niet hebt, dan kun je een paal of buis met een doorsneden die net iets kleiner is dan de punt van de tensiometer gebruiken om een gat in de grond te slaan. Zorg ervoor dat het gaat ongeveer 10 cm minder diep is dan de diepte waarop je de punt tensiometer wilt plaatsen.

De tensiometer duw je vervolgens voorzichtig in het gat. Het mag niet te veel kracht kosten om de tensiometer te plaatsen. Wanneer het veel moeite kost om de tensiometer in de grond te duwen, dan kan het zijn dat de grondlaag compact is of dat er bijvoorbeeld een steen in de grond zit. Het is dan beter om enkele centimeters verderop een nieuw gat te maken. Na het plaatsen van de tensiometer duw je de aarde rondom de tensiometer wat aan. Het is belangrijk dat de tensiometer stevig staat, zodat bijvoorbeeld dieren de tensiometer niet los kunnen krijgen. 

Door de tensiometer moet af en toe bijgevuld worden met water. Daarnaast is het belangrijk om de tensiometer af en toe schoon te maken, om de groei van algen en bacteriën te voorkomen. Ook heeft de tensiometer bescherming nodig tegen vorst. Wanneer je regelmatig een kleine onderhoudsbeurt uitvoert, dan werkt de tensiometer op zijn best en gaat hij langer mee.

Het is belangrijk om de tensiometer regelmatig bij te vullen. In de zomer, wanneer de temperaturen boven de 25 graden Celsius oplopen, kan het nodig zijn om dit één keer per week te doen. Voor het beste resultaat vul je de tensiometer na een regenbui of sproeibeurt. Om de tensiometer bij te vullen hou je de tensiometer onder de dop stevig vast, zodat de punt niet beweegt, en draai je de dop eraf. Vervolgens giet je afgekoeld gekookt water in de buis tot deze weer vol is. Met een stokje, zoals in het stukje over de installatie van de tensiometer beschreven, strijk je langs de randen van de tensiometer om eventuele luchtbellen te verwijderen. Hierna draai je de dop er weer op. Wanneer de onderkant van de tensiometer tijdens het open en dicht doen verplaatst is, dan kan de tensiometer beter opnieuw geplaatst worden. De kans is namelijk groot dat de punt minder goed in contact staat met de aarde.

Wanneer er te veel water uit de tensiometer loopt, dan kan het vacuüm in de buis breken. Er komt dan lucht in de buis. Zie je dat de waarde op de tensiometer richting de eindwaarde gaat, dan is de kans groter dat dit gebeurd. Wanneer het vacuüm verbroken is, dan zie je meestal luchtbellen in de buis van de tensiometer ontstaan. Om dit op te lossen vul je de tensiometer weer zoals hierboven beschreven staat. Mocht de tensiometer zo ver zijn opgedroogd dat de punt niet meer verzadigd is, dan is het belangrijk de punt eerst weer te weken in water.

Algen en bacteriën kunnen in de tensiometer komen. Op de lange termijn kunnen deze de werking van de tensiometer verstoren. Om dit te voorkomen is het aan te raden om de tensiometer elke zes maanden te reinigen. 

Om de tensiometer te reinigen haal je de tensiometer uit de grond. De vacuümmeter wordt niet schoongemaakt, er kan hoogstens een vochtig doekje over gehaald worden. De buis kan worden schoongemaakt met mild afwasmiddel en een borsteltje om flessen mee schoon te maken. De punt kan worden geweekt in een mengsel van 50 milliliter bleek en 4 liter water. Zorg ervoor dat alle onderdelen goed gespoeld zijn voordat je de tensiometer weer gaat installeren. Het installeren gebeurt weer zoals hierboven beschreven.

De hedendaagse tensiometers die alleen gevuld worden met water kunnen goed tegen warmte. Buiten kan de hoeveelheid water in de grond door de dag heen verschillen. In de ochtend en avond kan dauw de grond iets vochtiger maken. Voor gevoelige planten is het dan ook beter om af te gaan op de waarde op het heetst van de dag.

Tensiometers kunnen niet goed tegen vorst. Dreigt de temperatuur onder de 5 graden Celsius te gaan, dan is het aan te raden de tensiometer naar binnen te halen. Laat de tensiometer ook niet in een kas of schuur liggen waar het kan vriezen. Mocht de tensiometer toch zijn bloot gesteld aan de vorst, dan kan het nodig zijn de keramische punt en de meter te vervangen. Gelukkig verkopen de meeste fabrikanten van tensiometers reserve onderdelen.

Wanneer een tensiometer op de verkeerde manier is geïnstalleerd of wanneer een onderdeel kapot gaat, dan kan het zijn dat de tensiometer niet goed werkt. Meestal merk je dit aan een onverwachte waarde op het display van de tensiometer.

Wanneer de tensiometer naar behoren werkt, dan staat deze alleen op nul wanneer de grond verzadigd is. Het kan zijn dat de grond op de diepte waarop de punt zit veel natter is dan de boven laag. Dit zie je vaak in plantenbakken zonder drainage gaten.

Weet je zeker dat de grond niet te nat is, dan kan het zijn dat de tensiometer niet goed werkt. Je kunt de werking van de vacuümmeter testen door voorzichtig met een tool of met de mond aan de meter zuigen. In dit laatste geval is het belangrijk dat je er zeker van bent dat de meter schoon is, zodat je geen bacteriën of algen binnen krijgt. Zie je dat de pijl van de vacuümmeter beweegt, dan ligt het probleem ergens anders. Blijft de pijl ondanks de negatieve druk op nul staan, dan moet de meter vervangen worden.

Een andere oorzaak kan zijn dat er geen vacuüm meer is in de buis. Controleer of er voldoende water in de buis zit, of er geen luchtbelletjes zijn, en of de O-ring tussen de buis en de vacuümmeter goed werkt. Wanneer het probleem verholpen is, dan moet de tensiometer opnieuw geïnstalleerd worden.

De betekenis van de waarde op de tensiometer is afhankelijk van de samenstelling van de grond. Wanneer de samenstelling van de aarde is veranderd, bijvoorbeeld omdat je een ander merk potgrond gebruikt, dan kan het zijn dat de waardes die je hiervoor aanhield niet meer van toepassing zijn.

Wanneer er geen verklaring is voor de afwijkende metingen, dan kan het zijn dat de vacuümmeter kapot is. Dit zou je kunnen testen met een vacuüm pomp. Wanneer de negatieve druk uitgeoefend door de vacuümmeter niet overeen komt met de waarde op het display, dan moet de vacuümmeter vervangen worden.

Het zelf kweken van groenten, fruit, kruiden en bloemen gaat meestal gemakkelijk, maar soms zit er ook wel eens wat tegen. Mocht je een vraag hebben over het kweken van planten, dan zullen wij deze zo goed mogelijk proberen te beantwoorden. Je kunt je vragen onderaan deze pagina stellen, via het Disqus formulier. Om naar het Disqus formulier te gaan, moet je nog iets verder naar beneden scrollen, tot voorbij de advertenties.

• Bacci, L., Battista, P., Rapi, B., Sabatini, F., & Checcacci, E. (2003, July). Irrigation control of container crops by means of tensiometers. In International Symposium on Managing Greenhouse Crops in Saline Environment 609 (pp. 467-474).
• Bittelli, M. (2010). Measuring soil water potential for water management in agriculture: A review. Sustainability, 2(5), 1226-1251.
• Daniels, A. B., Barnard, D. M., Chapman, P. L., & Bauerle, W. L. (2012). Optimizing substrate moisture measurements in containerized nurseries. HortScience, 47(1), 98-104.
• Donovan, L., Linton, M., & Richards, J. (2001). Predawn plant water potential does not necessarily equilibrate with soil water potential under well-watered conditions. Oecologia, 129(3), 328-335.
• Fischbach, P., & Schleusener, P. (1961). EC61-716 Tensiometers... A Tool to Help Control... Nutrient Leaching, Timing of Irrigation and Uniform Water Distribution.
• Kirkham, M. B. (2014). Principles of soil and plant water relations. Academic Press.
• Kranz, W. L., Dorn, T. W., & Eisenhauer, D. E. (1989). Irrigation scheduling using tensiometers in sandy soils. EC-Cooperative Extension Service, University of Nebraska (USA).
• Kramer, P. J. (1949). Plant and soil water relationships. McGraw-Hill Book Company.
• Richards, L. A. (1942). Soil moisture tensiometer materials and construction. Soil Sci, 53(4), 241-248.
• Sample, D., Owen, J. S., Fields, J. S., & Barlow, S. (2016). Understanding Soil Moisture Sensors: A Fact Sheet for Irrigation Professionals in Virginia.
• Smajstrla, A. G., Harrison, D. S., & Duran, F. X. (1981). Tensiometers for soil moisture measurement and irrigation scheduling. Circular-Florida Cooperative Extension Service (USA).
• SU, S. L., Singh, D. N., & Baghini, M. S. (2014). A critical review of soil moisture measurement. Measurement, 54, 92-105.
• Take, W. A., & Bolton, M. D. (2003). Tensiometer saturation and the reliable measurement of soil suction. Géotechnique, 53(2), 159-172.
• Towner, G. D. (1983). The effect of air bubbles on the response of tensiometers. Journal of Agricultural Engineering Research, 28(6), 565-568.
• Werner, H. (1992). Measuring soil moisture for irrigation water management. Cooperative Extension Service, South Dakota State University, US Department of Agriculture.